Astronomi Terimleri Sözlüğü
A
Açısal çap: Ay ve Güneş gibi gökcisimlerinin gerçek çap uçlarını gözlemciye birleştiren iki doğru arasındaki açı.
Açısal uzaklık: İki cismi gözlemciye birleştiren doğrular arasındaki açı.
Angström: Işığın dalga boyu ölçümünde kullanılan uzunluk birimi.
Astronom: Astronomi bilimi ile ilgilenen bilim insanı.
Astronomi birimi (AB): Dünya ve Güneş merkezi arasındaki ortalama uzaklık.
Astronot: Uzay araçları ile uzaya giderek uzay çalışmalarına katkıda bulunan kişi.
Ayakucu: Gözlemcinin bulunduğu noktadaki düşey doğrultusunun, gök küresini deldiği kabul edilen noktalardan, gözlemcinin çevren düzlemi altında bulunan nokta. Nadir.
Azimut: Bir gök cisminden geçen düşey daire ile gözlem noktası meridyen dairesi arasındaki açı. Çevren düzleminde güney noktasından başlayarak saat ibresi yönünde ölçülür.
B
Başucu: Gözlemcinin bulunduğu noktadaki düşey doğrultusunun, gök küresini deldiği kabul edilen noktadan, gözlemcinin çevren düzlemi üstünde bulunan nokta. Zenit.
Beyaz cüce: Yüzey sıcaklığı yaklaşık 100.000 °C olan, soğuyarak ölü bir sona doğru ilerleme sürecinde olan birkaç bin kilometre çapındaki küçük yıldız.
Burçlar kuşağı: Gök küresinde, tutulumun geçtiği ve üzerinde on iki burcun eşit aralıklarla dağıldığı kuşak.
Büyük patlama: On beş milyar yıl önce sonsuz yoğunluktaki bir noktadan evrenin patlaması.
Ç
Çevren: Gözlemcinin bulunduğu noktadan yer yuvarlağına çizilen teğet düzleminin gök küresi ile arakesit dairesi.
Çift yıldız: Birbirinin çekin etkisinde bulunan ve böylece ortak kütle merkezi çevresinde dolanan iki yıldız.
D
Dış gezegenler: Yörüngesi yer yörüngesinin dışında kalan gezegen (Mars, Jüpiter ve sonrası).
Dış merkezlik: Bir konik üzerindeki noktaların odağa ve doğrultmana uzaklıkları oranı. Elips ve hiperbolde bu oran, odaklar uzaklığının büyük eksene oranına eşittir.
Dik açıklık: Herhangi bir gök cisminin, gökeşleği düzlemine göre açısal uzaklığı.
Doppler etkisi: Bir ışık (veya ses) kaynağı bizden uzaklaşır ve bize yaklaşırken dalga boyu yani frekansı kayar. Uzaklaşıyorsa görünür dalga boyları kırmızıya (uzun dalga boylarına), yaklaşıyorsa maviye (kısa dalga boylarına) kayar.
Dönence: Ay ya da Güneş’in görünen hareketlerinde gelip geri döndüğü yer ya da daire; yaz dönencesi, kış dönencesi gibi.
E
Enberi noktası: Yörünge hareketi sırasında bir cismin, yörüngenin odağına en yakın olduğu nokta. Örneğin, Dünya çevresinde elips yörüngesinde dolanan bir uydunun yörüngesi üzerinde Dünya’ya en yakın olduğu nokta.
Enöte noktası: Yörünge hareketi sırasında, bir cismin, yörüngenin odağına en uzak olduğu nokta. Örneğin, Dünya çevresinde elips yörüngesinde dolanan bir uydunun yörüngesi üzerinde Dünya’ya en uzak olduğu nokta.
Eşlek: Ekvator (bk. Yer eşleği, gök eşleği).
Evren: Bütün yıldızları, gök adaları, kümeleri, gaz ve bulutları içine alan maddeyle dolu uzayın bütünü.
G
Gezegen: Güneş çevresinde dolanan, ondan aldıkları ışığı yansıtan gök cisimlerinin ortak adı. Duran yıldızlara göre sürekli olarak yer değiştirirler.
Gezegenimsi bulutsu: Kırmızı bir dev yıldızın dış katmanlarını uzaya püskürtmesi oluşan, merkezdeki sıcak ve sıkı yıldız tarafından aydınlatılan gaz kabuk.
Gök ada: Milyonlarca yıldızdan yıldız kümelerinden, bulutsu ve gaz bulutlarından oluşmuş, Samanyolu gibi bağımsız uzay adası
Gök eşleği: Yer eşleğinin gök küre ile ara kesiti.
Gök uçlağı: Dünya dönme ekseninin gök küresini deldiği nokta. Örneğin, gök kuzey uçlağı (gök kuzey kutbu) ve gök güney uçlağı (gök güney kutbu).
Greenwich: Londra’nın doğusunda bir şehir. Şehrin üzerinden geçen meridyen başlangıç meridyeni ( sıfır meridyeni) olarak kabul edilir.
Gün dönümü: Gecelerin uzamadan kısalmaya (22 Aralık), ya da kısalmadan uzamaya (22 Haziran) dönmesi olayı; bu dönemim olduğu tarih.
Güneş saati: Bir çubuğun gölgesiyle zaman belirleyen basit saat.
Güneş takvimi: Güneş’in görünürdeki günlük ve yıllık hareketlerine göre düzenlenen takvim.
H
Hertzsprung-Russel (H-R) Diyagramı: Yıldızların tayf türlerine, renklerine etkin sıcaklıklarına ve ışınım güçlerine göre sınıflandırılmasının grafikle gösterimi.
Hilal: Ay’ın ilk ve son günlerindeki görünüm durumu.
I
Ilım noktaları (ekinoks): Gece ile gündüzün eşit olması: Güneş’in eşlekle tutulumun kesim noktalarından birine geldiği an
Iraksım: Farklı iki yerden, uzaktaki bir noktaya yönelmiş iki doğrultu arasındaki açı. Gözlenen nokta ne kadar uzakta ise ıraklık açısı da o kadar küçük olur. Gök bilimde Ay, Güneş, gezegenler ve yıldızlar için bu açı dolaylı yoldan ölçülerek uzaklık hesabı yapılır.
Işık eğrisi: Değişen yıldızların görünen parlaklıklarının zamana bağlı olarak değişimini gösteren çizgi.
Işık yılı: Işığın bir yılda aldığı yol.
İ
İç gezegenler: Yörüngesi yer yörüngesinin içinde kalan gezegen (Merkür, Venüs).
İlkbahar noktası: Güneş’in görünen yıllık deviniminde gök eşleği ile tutulumun kesim noktalarından biri; Güneş yaklaşık olarak 21 Martta bu noktaya gelir.
İslam takvimi: İslam ülkelerinin kullandığı takvim. Bu takvim Ay’ın evrelerine göre düzenlenir. Başlangıç zamanı Hz. Muhammed’in hicret tarihidir.
J
Julien takvimi: Julius Cesar’in düzenlettiği gün takvimi. Bu takvimde dörde bölünebilen yıllar 366 gün, bölünmeyenler de 365 gün almır. Bugün kullandığımız takvim bunun düzeltilmiş biçimidir.
K
Kadir: Yıldızları parlaklık sırasını belirten ölçek. İlk tanımını Hipparchus yapmıştır. Buna göre, çıplak gözle görülen yıldızlar birinci kadirden (m=1), en sönükleri de altıncı kadirden (m=6) kabul edilmiş, aradakiler de azalan parlaklığa göre sınıflandırılmıştır.
Kara cisim: Üzerine düşen bütün ışığı hiç yansıtmadan olduğu gibi soğuran sanal cisim.
Kara delik: Evrende bulunduğu sanılan en yoğun ve ışığın bile kaçıp kurtulamadığı madde.
Kış dönencesi: Güneş’in gökyüzünde yaptığı görünen yıllık harekette güneyden kuzeye dönüş yaptığı yer. Bu yerin Ekvator’a göre açısal uzaklığı -23° 27’dır. Dönüş 22 Aralıkta olur. Bu tarihe değin kısalan günler, bundan sonra uzamaya başlar.
Kon düzeneği: Koordinat sistemi.
Kozmolog: Kozmoloji bilimiyle uğraşan kişi
Kozmoloji: Evrenin yapısını ve gelişimini inceleyen bilim dalı.
Kuyruklu yıldız: Zaman zaman göğümüzü ziyaret eden, parlakça, bulutumsu yapıda, bir başı, bir ya da birkaç kuyruğu olan gök cismi.
küçük gezegen: Bilinen dokuz büyük gezegene göre çok daha küçük olan (en büyüğünün çapı 770 km). Güneş çevresinde dolanan gökcisimlerinden her biri.
M
Miladi tarih: Hz. İsa’nın doğumunun yaklaşık olarak dördüncü yılını başlangıç olarak alan yılların belirttiği tarih.
Milattan sonra: Miladi tarih başlangıcından bu yana sayılan yıllara göre belirtilen tarih. milattan önce: Miladi tarih başlangıcından geriye doğru sayılan yıllara göre belirtilen tarih.
Mor ötesi: Dalga boyu mor renkli ışığınkinden daha kısa olan.
Mutlak parlaklık: Bir yıldızın 10 pe uzaklıkta sahip olabileceği parlaklık değerine denir.
N
Nadir: bk. Ayakucu.
Nötron yıldızı: Maddenin, nötronları birbirine değecek kadar sıkışık halde olduğu, yalnızca 10-20 km çapındaki küçük, ölü yıldız
O
Ortalama güneş günü: Ortalama, Güneş’in öğlenden art arda iki geçişi arasındaki zaman süresi; 86400 saniye.
Ö
Örten çift yıldız: Tek bir yıldız gibi görünen iki ya da daha çok yıldızdan oluşmuş, kütle merkezi çevresindeki dolanma hareketleri sırasında birbirlerini örtmelerinden ötürü parlaklık değişmesi gösteren çift yıldız ya da çoklu sistemler.
P
Parçalı ay tutulması: Ay’ın yalnız bir parçasının yerin gölge konisine girip çıkması sonucu görülen. Ay tekerinin yalnız bir parçasının kararıp tekrar açılması olayı.
Parçalı güneş tutulması: Güneş tekerinin yalnız bir parçası üstüne Ay gölgesinin düşmesi sonucu görülen gün tutulması.
Parlaklık: Bir ışık kaynağının; yıldızın verdiği ışığın alıcı (göz, fotoğraf plağı, ışık göze) üzerinde yaptığı etki.
Parsek: Yer yörüngesinin yarı büyük eksenini bir açı saniyesinde gören uzaklık.
R
Radyo astronomi: Radyo teleskoplarıyla yıldızlardan gelen radyo ışınlarını inceleyen astronomi dalı.
S
Saat dairesi: Bir yıldızdan ve göğün kutuplarından geçen büyük daire.
Sağ açıklık: Bir yıldızın saat dairesinin gözlem yeri öğlenine göre yaptığı açı salt parlaklık: Bir yıldızın 10 parsek uzaklığa indirgenmiş parlaklığı
Süper nova: Parlaklığı birdenbire değişerek parlayan yıldız.
T
Tam tutulma: Ay. Güneş ya da herhangi bir gök cisminin örtülerek bir süre karanlık kalması.
Tan olayı: Güneş çevren düzleminin altımdayken gökyüzünün kısmen aydınlık olma durumu
Tayf: Işık bir prizmadan geçerek oluşturduğu renkli bant, işığın dalga boylarına (renklerine) göre meydana getirdiği sıra
Tayf sınıflaması: Yıldızları, tayflarında görülen görünüş ve özelliklerine göre sınıflara ayırma.
Tutulum: Bir yıl boyunca Güneş’in gök küresi üzerinde çizdiği çemberin sınırladığı daire.
U
Usturlab: Güneş ve yıldızlanın çevren yüksekliklerini ölçüp buradan zaman hesabı yapmayı sağlayan eski bir gözlem aracı.
Uydu: Bir gezegenin çevresinde dolanan (doğal ya da yapma) başka bir cisim (doğal uydu, yapma uydu).
Uzaklık modülü: Bir gök cisminin salt parlaklığı M ile görünen parlaklığı m arasındaki fark; bu fark cismin bizden olan uzaklığının ölçüsüdür.
Uzay: Gözlem aletleri ile ulaşılabilen nokta arasındaki varlık alanı başka bir ifade ile bütün gökcisimlerinin bulunduğu boşluk, feza.
Uzay gemisi: Dünya ötesine çıkıp dolaşan uzay aracı.
Ü
Üst geçiş: Yıldızların öğle vakti en büyük yükseklikteki geçişi
Üst kavuşum: İç gezegenlerin yer-Güneş-gezegen olmak üzere bir doğrultuya gelmeleri.
Y
Yapma uydu: İnsanlar tarafından yapılarak bir gök cismi çevresinde dolandırılan cisim.
Yaz dönencesi: Güneş’in gökyüzünde yaptığı görünen yıllık hareketinde, kuzeyden güneye dönüş yaptığı yer. Bu yerin Ekvator düzlemine göre açısal uzaklığı 23°27’dir. Dönüş, 21 Haziran’da olur. Günler bu tarihten sonra kısalmaya başlar.
Yer eşleği: Yerin merkezinden geçen ve dönme eksenine dik olan düzlemin yeryüzü ile ara kesiti olan büyük çember. Yer eşleği, yeri iki yarım küreye ayırır (kuzey yarım küre ve güney yarım küre).
Yıldız: Gökyüzüne serpilmiş ışıklı noktalardan her biri.
Yıldızlar arası madde: Yıldızlar arasındaki uzaya dağılmış olan toz, gaz gibi maddelerin bütünü.
Yoldaş yıldız: Bir çift yıldızın kütle bakımından küçük olan bileşeni.
Yörünge: Bir gök cisminin hareketi boyunca uzayda çizdiği yol.
Yörünge düzlemi: Yörüngenin daire, elips, parabol, hiperbol gibi bir düzlem çizgisi olması halinde belirttiği düzlem.
Yükseklik: Bir yıldızın, bir gök cisminin çevren düzleminden yukarı doğru açısal uzaklığı; deniz yüzeyinden ya da herhangi bir düzlemden yukarı doğru uzaklık.
Z
Zenit: bk. Başucu.
Bu “Astronomi Sözlüğü” gibi çocuklar ve ebeveynler için eğlenceli ve yararlı diğer tüm içeriklere arfbot.com üzerinden ulaşabilirsiniz. Tamamen ücretsizdir.
